फिटकरी म्हणजे काय? | Fitkari in marathi

आपल्या घरात अनेक गोष्टी अशा असतात ज्या वर्षानुवर्षं वापरल्या जातात, पण त्यांच्या उपयोगांची आणि वैशिष्ट्यांची सविस्तर माहिती फार कमी लोकांना असते. त्यापैकीच एक म्हणजे फिटकरी. 

अनेक आजी-आजोबांच्या काळापासून फिटकरीचा उपयोग घरगुती उपचारांमध्ये, पाण्याच्या शुद्धीकरणासाठी, तसेच सौंदर्यवृद्धीसाठीही केला जात आहे. विज्ञान आणि औषधोपचार यामध्येही फिटकरीचे महत्त्व खूप आहे. 

या लेखामध्ये आपण फिटकरी म्हणजे काय, तिचा इतिहास, प्रकार, रासायनिक रचना, उपयोग, फायदे, तोटे आणि सावधगिरी याविषयी सविस्तर माहिती घेणार आहोत.

फिटकरी म्हणजे काय? | Fitkari in marathi

फिटकरी ही एक प्रकारची स्फटिकासारखी रचना असलेली खनिजयुक्त वस्तू आहे. इंग्रजीत याला "Alum" असे म्हणतात. फिटकरी पांढरट पारदर्शक रंगाची असते आणि ती खूप हलकी असते. 

तिचा चव थोडीशी तुरट व थोडीशी आंबटसर असते. जेव्हा ही पाण्यात विरघळते तेव्हा एक विशिष्ट प्रकारचा स्वाद आणि थोडा गंधही येतो.

फिटकरीची रासायनिक रचना : - 

फिटकरी ही सामान्यतः पोटॅशियम एलुमिनियम सल्फेट (Potassium Aluminium Sulfate – KAl(SO₄)₂·12H₂O) या रासायनिक संयुगामध्ये मोडते. हे संयुग पाण्यात सहज विरघळते आणि त्यामुळेच ती विविध उपयोगांसाठी उपयुक्त ठरते.

फिटकरीचे प्रकार : -

फिटकरी मुख्यतः दोन प्रकारांची असते:

1. पांढरी फिटकरी (White Alum): ही सर्वसामान्यतः औषधी आणि घरगुती उपयोगासाठी वापरली जाते.
2. लाल फिटकरी (Red Alum): ही मुख्यतः औद्योगिक उपयोगासाठी वापरली जाते.

फिटकरीचा इतिहास

फिटकरीचा इतिहास हजारो वर्षांपूर्वीपासूनचा आहे. प्राचीन भारतात आणि चीनमध्ये याचा उपयोग औषध म्हणून केला जात असे. आयुर्वेदिक ग्रंथांमध्ये फिटकरीचा उल्लेख विविध रोगांवरील उपचारासाठी आढळतो. 

ग्रीक आणि रोमन संस्कृतीतही फिटकरीचा उपयोग रंगविण्यासाठी, कापड धुण्यासाठी आणि त्वचेवर लावण्यासाठी केला जात असे.

फिटकरीचे उपयोग

फिटकरीचे उपयोग अनेक प्रकारचे आहेत. ते पुढीलप्रमाणे:

1. पाण्याच्या शुद्धीकरणासाठी

फिटकरीचा सर्वात मोठा आणि महत्त्वाचा उपयोग म्हणजे पाण्याची शुद्धता वाढवण्यासाठी. गावांमध्ये किंवा पुरवठा बंद असलेल्या भागांमध्ये लोक आजही फिटकरी पाण्यात घालून ते शुद्ध करतात. 

पाण्यात घातल्यावर फिटकरी अणूंच्या स्वरूपात असलेल्या अशुद्ध पदार्थांना एकत्र करून खाली बसवते, ज्यामुळे स्वच्छ पाणी मिळते.

2. औषधी उपयोग

फिटकरीमध्ये जंतुनाशक गुणधर्म असतात. त्यामुळे ती जखमा भरून आणण्यासाठी, फोड, फुंसी, खरचटलेल्या जागी लावण्यासाठी वापरली जाते. तोंडातील फोडे, घशाचे विकार, गळवट, गळवटा या सर्वांवर फिटकरीचा उपयोग होतो.

3. केस गळती थांबवण्यासाठी

फिटकरीचा पावडर करून त्यामध्ये गुलाबपाणी मिसळून केसांच्या मुळांमध्ये लावल्यास केसांची गळती कमी होते. काही लोक याचा उपयोग केसांतील उवा काढण्यासाठीही करतात.

4. त्वचा सुंदर करण्यासाठी

फिटकरीमध्ये अँटीसेप्टिक आणि अँटीबॅक्टेरियल गुणधर्म असल्यामुळे ती चेहऱ्यावरील मुरुम, डाग, पुरळ कमी करण्यासाठी उपयोगी पडते. शेविंगनंतर लावल्यास त्वचा मऊ व स्वच्छ राहते.

5. दुर्गंध दूर करण्यासाठी

फिटकरीच्या अँटीबॅक्टेरियल गुणधर्मामुळे ती घामाची दुर्गंध दूर करण्यासाठी वापरली जाते. विशेषतः पुरुषांना शेविंग केल्यावर गालावर ती लावल्यास दुर्गंध कमी होते.

6. दाढी करताना

शेविंग केल्यावर जर कापलं गेलं असेल तर थोडी फिटकरी लावल्यास रक्त थांबतं आणि जंतुसंसर्ग होत नाही.

7. दातदुखीवर

कधी कधी दातदुखीवर फिटकरीचा वापर केला जातो. पाण्यात थोडी फिटकरी टाकून गुळण्या केल्यास दातांच्या मुळांतील जंतू नष्ट होतात.

8. कपडे रंगविण्यात

फिटकरीचा उपयोग पूर्वीपासून कपडे रंगवताना "मॉर्डन्ट" म्हणून केला जात होता, म्हणजे रंग टिकवून ठेवण्यासाठी.

फिटकरीचे फायदे

फिटकरीचे अनेक फायदे आहेत. त्यातील काही खाली दिले आहेत:

• शरीरात जंतुसंसर्ग होण्याची शक्यता कमी होते.
• त्वचेला स्वच्छ आणि मुरुममुक्त ठेवते.
• पाण्याची स्वच्छता वाढवते.
• दुर्गंधी नष्ट करते.
• केस गळती कमी करते.
• दातदुखीवर उपयोगी.

आयुर्वेदामधील उपयोग

आयुर्वेदात फिटकरीला "सौम्य, तुरट आणि थंड प्रवृत्तीची" मानले आहे. ती रक्तशुद्धी, कफनाशक, व्रणनाशक आणि घामनाशक मानली जाते. आयुर्वेदिक उपचारांमध्ये याचा उपयोग अनेक विकारांवर केला जातो. जसे की:

• त्वचारोग
• मूळव्याध
• फोड-फुंसी
• डोळ्यांच्या विकारांवर डोळ्यांत घालण्यासाठी फिटकरीचा अतिशय पातळ द्राव वापरला जातो.

विज्ञानातील उपयोग

विज्ञानाच्या दृष्टीने फिटकरीमध्ये कॅटायॉन आणि अ‍ॅनायॉन असतात, जे पाण्यातील गढूळपणा शोषून घेतात. त्यामुळे पाण्याचे कोग्युलेशन (coagulation) होतं. शाळा-कॉलेजांमध्येही विद्यार्थ्यांना ही प्रक्रिया प्रयोगातून शिकवली जाते.

फिटकरी वापरताना घ्यावयाची काळजी

फिटकरी जरी नैसर्गिक आणि औषधीदृष्ट्या उपयोगी असली तरी तिचा वापर योग्य प्रमाणात आणि योग्य पद्धतीने करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. खाली काही महत्त्वाच्या सावधगिरीचे मुद्दे दिले आहेत:

• जास्त प्रमाणात वापर केल्यास त्वचेवर खवखव किंवा कोरडेपणा येऊ शकतो.
• तोंडात जास्त वेळ राहिल्यास चव बिघडते.
• काही लोकांना याने अ‍ॅलर्जी होऊ शकते.
• डोळ्यांत थेट टाकू नये.
• गर्भवती महिला व लहान मुले यांनी वैद्यकीय सल्ल्यानेच वापर करावा.

आधुनिक काळात फिटकरीचे स्थान

तंत्रज्ञानाच्या वाढत्या वापरामुळे अनेक गोष्टींना पर्याय उपलब्ध झाले असले तरी फिटकरीचा उपयोग अजूनही अनेक ठिकाणी केला जातो. ग्रामीण भागात पाणी स्वच्छ करण्यासाठी, घरगुती उपचारांसाठी, आणि सौंदर्यवृद्धीसाठी याचा उपयोग अजूनही कायम आहे.

निष्कर्ष

फिटकरी ही एक अशी वस्तू आहे जी अत्यंत साधी, स्वस्त आणि सहज मिळणारी असून तिचा उपयोग आरोग्य, स्वच्छता आणि सौंदर्यासाठी खूप फायदेशीर आहे. 

तिचे औषधी आणि वैज्ञानिक गुणधर्म आपल्या दैनंदिन आयुष्यात उपयोगी ठरू शकतात, फक्त गरज आहे ती योग्य माहिती आणि योग्य वापराची. पारंपरिक घरगुती उपचारांपासून ते विज्ञानातील प्रयोगांपर्यंत फिटकरीचे स्थान अनन्यसाधारण आहे. 

आजच्या युगात जरी नवनवीन औषधं आणि सौंदर्यप्रसाधने बाजारात आली असली तरी फिटकरीचा सुलभ, सुरक्षित आणि प्रभावी उपयोग अजूनही तितकाच महत्त्वाचा आहे.